«Դե Ֆակտո» 14 (2007թ.)

Հայտնի կամ անհայտ ցանկացած ինքնաթիռ ստեղծողի մասին խոսելիս առաջին հերթին հասկանում ենք տաղանդավոր ինժեներ, գյուտարար, կամային ուժեղ հատկանիշներով տղամարդ։ Սակայն ոչ միշտ կարելի է մտածել, որ նման գործով կարող է զբաղվել նաև կինը։ Այստեղ խոսքը գնում է գլխավոր կոնստրուկտորի միակ կին տեղակալի, լենինյան մրցանակի միակ կին դափնեկրի՝ Ելիզավետա Ավետի Շահխաթունու մասին։ Այս անունը քաջ հայտնի է ինքաթիռաշինարարներին, օդաչուներին, փորձարկողներին, կոնստրուկտորներին։ Իր ողջ գիտակցական կյանքը նա նվիրել է ռազմական, տրանսպորտային ծանր ինքնաթիռների ստեղծմանը։

Ավիատոր հայուհին ծնվել է 1911 թվականին, Երևանում։ Արյունակցական ակունքները գալիս են Խաչատուր Աբովյանից։ Միջնակարգ կրթությունը ստացել է հարազատ քաղաքում և երկու տարի սովորել է Երևանի պետական համալսարանում։ Առաջին հնգամյակի տարիներին կուսակցությունն երիտասարդության մեջ տարածել էր ավիացիայի հիվանդության բացիլներ, և, եթե շատ երիտասարդներ չէին համարձակվում հայրենիքից մեկնել Մոսկվա սովորելու, ապա այս դեռևս աղջնակը համարձակորեն որոշեց քայլել իր երազանքի ետևից։ Դեպի ինքնաթիռներ կարգախոսը Ելիզավետային տարավ Մոսկվա՝ Ավիացիայի Ինստիտուտ, որը գերազանցությամբ ավարտեց 1935թ. ստանալով ինքնաթիռաշինության ինժեների դիպլոմ։ Սկզբում նա աշխատանքի է անցնում Իլյուշինի գործարանում, որտեղից տեղափոխվում է պլաներային գործարան, որը, սակայն 1939թ. փակում են։ Այնուհետև աշխատանքի է տեղափոխվում Ս.Ա.Լավոչկինի մոտ և, որպես ամրության հաշվարկների մասնագետ, մասնակցում ԼաԳԳ-3 կործանիչի ստեղծման աշխատանքներին։ 1941թ. նորից տեղափոխվում է Օլեգ Անտոնովի մոտ՝ Կաունաս, պլաներային նախագծման համար, որտեղ էլ նրանք ամուսնանում են։ Պատերազմի ընթացքում, որպես կոնստրուկտոր, մասնակցում է պլաներների ստեղծման աշխատանքներին։ Եռանդուն ու անմնացորդ նվիրումով աշխատող հայուհին շուտով անցնում է պատասխանատու աշխատանքի։

1942թ. Անտոնովի գլխավորությամբ և Շահխաթունու անմիջական մասնակցությամբ ստեղծվեց և փորձարկվեց Տ-60 նորագույն պլաները՝ թեթև տանկերը`  թշնամու թիկունք տեղափոխելու համար։ Այստեղ առավելապես դրսևորվեց կին-կոնստրուկտորի տաղանդը։ Բանն այն է, որ նման պլաներ չկար ոչ մի պետությունում, և մինչ օրս էլ այդ համարձակ նախաձեռնությունը զարմանք է առաջացնում։ Համարձակ ու տեխնիկապես չափազանց գրագետ այս աղջիկը բոլորի ուշադրության կենտրոնում էր։ Ելիզավետան արժանացավ մրցանակի և դրամական պարգևի։

1943թ ավիաարդյունաբերության ժողկոմատի առաջարկով և Օ. Անտոնովի անձնական խնդրանքով Շահխաթունին տեղափոխվում է Յակովլևի ղեկավարած հատուկ կոնստրուկտորական բյուրոն, որտեղ ռազմաճակատի համար ստեղծվում էին նոր տիպի մեծաքանակ կործանիչներ։ Գլխավոր ինժեներն էր Ա. Տեր-Մարգարյանը, որի շնորհիվ էլ Ելիզավետան կարճ ժամանակում գտավ իր տեղը և մտավ հունի մեջ։ Նա արդեն փորձառու ամրագետ էր։ Սակայն նոր տեսակի ինքնաթիռների ստեղծման մեջ կային որոշակի առանձնահատկություններ։

Յակովլևի հատուկ կոնստրուկտորական բյուրոն կարճ ժամանակամիջոցում ստեղծեց և խմբաքանակային արտադրության հանձնեց Յակ-9 ինքնաթիռը, որն ուներ բազում տեսակներ՝ հարմարեցված ռազմաճակատի տարբեր տեղամասերի և խնդիրների համար։ Հայրենական մեծ պատերազմի ամենամասսայական խորհրդային կործանիչն ուներ Յակ-9Տ, Յակ-9Դ, Յակ-9ԴԴ  և այլ անվանումներ։ Այն զինված էր 37մմ տրամաչափի թնդանոթով և երկու մեծ տրամաչափի գնդացրով։ Թռիչքի հեռավորությունը հասնում է մինչև 2200 կմ-ի։ Այն ունի հզոր զինատեսակներ։

Նոր հիմնարկում նրա առաջին ծանրակշիռ ներդրումն եղավ աշխարհում լավագույն Յակ-3 կործանիչի ամրության հաշվարկների կատարումը։ Յակ-3-ը խորհրդային պատմության մեջ խառը կառուցվածքով առաջին խմբաքանակային կործանիչն էր, որի վրա կիրառվել էր դյուրալյումին։ Այդ մետաղից պատրաստվել էին հիմնականում ղեկավարման օրգանները՝ նպատակ ունենալով թե՛ թեթևացնել կործանիչը, թե՛ բարձրացնել ամրության պաշարը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ստացվեց լավագույն խուսավարություն (տարաշարժություն) ունեցող, թեթև մի կործանիչ, որի հետ անզոր էին մրցել գերմանական կործանիչները։ Ամրության ճշգրիտ հաշվարկներն օդաչուներին հնարավորություն էին տալիս զարգացնել առավելագույն արագություն, իրականացնել անհավատալի ոլորաթռիչքներ։ Այդ ինքնաթիռներով էին կռվում նաև ֆրանսիական Նորմանդիա-Նեման ավիագնդի օդաչուները, որտեղ, որպես ավագ ինժեներ, ծառայում էր Սերգեյ Աղավելյանը։

Պատերազմն ավարտվեց, սակայն նոր ժամանակներն առաջադրեցին նոր պահանջներ։ Անհրաժեշտ էր քայլել ժամանակին համաչափ։ ԽՍՀՄ-ում առաջին ռեակտիվ կործանիչ ինքնաթիռները ստեղծեցին Յակովլևն ու Միկոյանը։ Յակ-15 ռեակտիվ ինքնաթիռի ամրության առաջին հաշվարկները ևս կատարեց Ե.Շահխաթունին։ Շուտով Յակովլևի կոնստրուկտորական բյուրոն նախագծեց և կառուցեց գերձայնային (ժամում-1170 կմ) արագությամբ ռեակտիվ ինքնաթիռ, որը գերազանցում էր համաշխարհային բոլոր ռեկորդները։

Շահխաթունու գործունեության այս հատվածը պետք էր համարել նրա բացառիկ ինժեներական մտքի փայլատակման ժամանակներ։ Բանն այն էր, որ խորհրդային ոչ մի ավիակոնստրուկտոր դեռ չուներ ռեակտիվ կործանիչ կառուցելու հիմնարար գիտելիքներ։ Գերմանիայից բերված Մե-262, Մե-163  և այլ մեքենաները տվեցին որոշակի, բայց շատ ընդհանրական պատկեր։ Բացի դրանից, այս մեքենաները դեռ հում էին և դեռ չէին հասցվել կատարյալ որակի։ Կար նաև մեկ այլ հանգամանք. այս գերմանական մեքենաները զարգացնում էին մինչև 900-950 կմ/ժ արագություն, իսկ այդ ցուցանիշներն օրեցօր ավելանում էին։ Նման արագությունների ժամանակ ինքնաթիռի հետ տեղի էին ունենում աէրոդինամիկ անհասկանալի երևույթներ։ Կատարված հաշվարկներն իրենց չէին արդարացնում, իսկ նման արագությունների հետ աշխատանք չէր տարվել։ Գրեթե յուրաքանչյուր երկրորդ թռիչքը, որը նպատակ ուներ բարելավել արագության ցուցանիշը, ավարտվում էր վթարով։

Նույն իրավիճակն էր տիրում ոչ միայն ԽՍՀՄ-ում, այլև՝ ամբողջ աշխարհում։ Կոնստրուկտորները փաստորեն ստեղծում էին մեքենաներ, որոնց մասին հենց իրենք էլ շատ քիչ պատկերացում ունեին։ Նման պարագայում բոլոր ընկերությունների ու բյուրոների ամրագետները ստիպված էին պայքարել անհայտության դեմ։

Ի վերջո 38-39-ամյա հայ կինը հաղթող է դուրս գալիս, նման անելանելի իրավիճակից։ Եթե մանրամասնորեն դիտարկենք նրա մասնագիտական գործունեությունը, ապա պետք է ասենք, որ Յակ-3-ի ամրության հաշվարկներ կատարելը և կրակոտ արագությունների այդ բոհում Յակ-30, Յակ-50  և նման մեքենաների ստեղծելը նրան բերեցին անասելի մեծ փառք, և նրա անունը հնչեց նշանավոր մարդկանց կողքին։

Անհանգիստ բնավորությամբ այս տիկինը մասնակցեց Ան-2 ինքնաթիռի ստեղծմանը, որը նախատեսված էր ինչպես ուղևորներ, այնպես էլ բեռներ տեղափոխելու համար։ Ինքնաթիռը բազմանպատակ էր և մոլորակի ամենատարբեր մասերում մոտ կես դար է, ինչ գործում է անխափան (այն մեր հայրերի հիշողության Կուկուրուզնիկն  է)։

Ան-2-ի ստեղծումը ճիշտ է իրենից այնպիսի բարդություն չէր ներկայացնում, ինչպես վերը նշված մեքենաները, սակայն այս փոքրիկ մեքենան հանճարեղը հասարակի մեջ է, կարգախոսի լավագույն ապացույցներից մեկն է։ Նրան օդաչուներն ու ժողովուրդը բազում սիրալիր անուններով կոչել են Ամենահնազանդ ձիուկ, Աննուշկա, Կուկուրուզնիկ և այլն։

50-ական թվականների սկզբին Անտոնովի ԿԲ-ին հանձնարարվեց ստեղծել ռազմաբեռնատար նոր ինքնաթիռ, որը կլիներ ավելի արագ և տարողունակ։ Այս խնդիրը նույնպես լուծվեց։ 1955թ. ստեղվեց Ան-8 նոր ինքնաթիռը` երկու հզոր շարժիչներով։

Ինքնաթիռի այս նոր տեսակի ստեղծմանն Ելիզավետան ներդրեց մի քանի նոր մոտեցում, որոնք հետագայում դառնալու էին չափանիշային։ Մինչ ինքնաթիռի ստեղծելը նա պատրաստել էր տաս անգամ  փոքրացված մոդելը, որի վրա էլ կատարվում էին հիմնական փորձարկումները։

Այս ինքնաթիռի խմբաքանակային արտադրություն մտցնելուց հետո նույն տիպի ինքնաթիռներ սկսեցին թողարկել նաև Ֆրանսիայում և Իտալիայում։ Ֆրանսիայի Լե-Բուրժե ավիացիոն ցուցահանդեսում շշմեցուցիչ տպավորություն թողեցին 100 տեղանոց Ան-10 և 20 տոննա բեռնատարողությամբ Ան-12  ինքնաթիռները, որոնց ամրության հաշվարկները կատարել էր Ե. Շահխաթունու ղեկավարած կոլեկտիվը։ Այս երեք նոր ինքնաթիռները Շահխաթունու ստեղծագործական կյանքում պետք է դիտել որպես նոր խոսք։ Անգամ, եթե այս մեքենաները չէին հանդիսանում գիտության հրաշքներ՝ ինչպես երկու հետագա մեքենաները, այնուամենայնիվ, նրանց ծնունդը Շահխաթունու կողմից դիտվում էր որպես նոր փորձություն, քանզի նման մեքենա նա ստեղծում էր առաջին անգամ։ Ցանկացած կոնստրուկտորի համար ավելի դյուրին է մասնագիտանալ մեկ տիպի մեքենաների ստեղծման մեջ։ Ինքնաթիռի յուրաքանչյուր տեսակ ունի ստեղծման իր առանձնահատկությունները։ Սակայն Շահխաթունին ստեղծում էր նորատիպ, հիանալի, ոչ միջին մակարդակի, այլ իրենց տվյալներով առաջնակարգ հանդիսացող մեքենաներ։ Համաշխարհային ավիացիայի պատմությանը հայտնի է, որ Անտոնովի այս մեքենաներով սկսվում է մի նոր պայքար երկու գերհզոր տերությունների մրցավազքի մեջ։ ԱՄՆ-ն ու ԽՍՀՄ-ը պայքարում էին բեռնատար ամենամեծ ինքնաթիռը ստեղծելու համար։ Բանն այն է, որ մինչ այդ ԱՄՆ-ն աշխարհում միակ պետությունն էր, որը ստեղծում էր միջին և մեծ բեռնատարողությամբ նման ինքնաթիռներ։ Ան-12-ը ճիշտ է, որ լուրջ քայլ էր, սակայն դեռ չէր գերազանցում ո'չ 1950թ. ստեղծված Ց-121-ին, որն ուներ 30 տոննա բեռնատարողություն, ո'չ 1956թ. ստեղծված Ց-130-ին, որն ուներ գրեթե նույնքան բեռնատարողություն, սակայն 2000-2500 կմ ավելի էր թռչում։ Եվ վերջին հաշվով ԽՍՀՄ-ը չուներ հատուկ ստեղծված այնպիսի ինքնաթիռ, որը բեռնատարողությամբ  կարողանար մրցել 1956թ. ստեղծված 45 տոննայանոց Ց-133-ի հետ։ Միայն Ց-130-ը գերազանցելու համար նոր ինքնաթիռ ստեղծել չարժեր, մանավանդ, եթե Ան-12-ը բավարարում էր ռազմաօդային ուժերի պահանջները, և հնարավոր էր մեքենան կատարելագործել։ Սակայն Ց-121 և Ց-133 տեսակներին Անտոնովը որոշեց պատասխանել մեկ մեքենայով։ Ինչ խոսք, չհայտարարված մրցավազքն արդեն սկսված էր։ Դեռ իշխում էր այն կարծիքը, որ տուրբոպտուտակավոր շարժիչներն ավելի արդյունավետ են բեռնատար մեքենաներ ստեղծելու համար, քանի որ ավելի քիչ վառելանյութ են ծախսում, քան տուրբոռեակտիվ շարժիչները։ Իսկ վերջիններիս մեծ արագության դրական հատկանիշն այնքան էլ էական չէր բեռնատար ինքնաթիռների համար։ Ինժեներական այդ պայքարն ամերիկյան ճակատում վարում էր մի այնպիսի փորձառու կոնստրուկտոր, ինչպիսին էր Կլարենս Ջոնսոնը՝ իր «Սքանկ Ուորքս» խմբով։ Այս տաղանդավոր ավիակոնստրուկտորին հաջողվել էր ստեղծել աշխարհում ամենահուսալի և լավագույնը համարվող միջին դասի, մարտավարական բեռնատար ինքնաթիռ՝ պտուտակավոր շարժիչներով, որը, ի դեպ, մինչև օրս ոչ միայն շահագործվում է մի քանի տասնյակ պետություններում, այլև արտադրվում է նոր դարի առաջին տասնամյակում։ Խոսքը, իհարկե, ամենամասսայական Ց-130-ի մասին է։ Սակայն Անտոնովի նոր մեքենան, որն առաջին անգամ համաշխարհային հանրությանը ներկայացվեց 1965թ., ապշեցրեց ողջ աշխարհին։ Ան-22Անթեյ ինքնաթիռն ուներ ավելի քան 250 տոննա թռիչքային քաշ և կարող էր բարձրացնել մինչև 80 տոննա բեռ։ Կարելի է ասել դեռ ավելին. նրանով 1967թ. սահմանվեց բեռնաբարձության համաշխարհային ռեկորդ՝ 100 տոննա։ Հետագայում այս հսկայի ռեկորդների քանակը հասավ 41-ի։ Այս ինքնաթիռն իսկական հաղթանակ էր Շահխաթունու, Անտոնովի և ԽՍՀՄ-ի համար։ Այս ինքնաթիռի շնորհիվ ԽՍՀՄ-ում լուծվեց ռազմական բեռնատարների հիմնական խնդիրը։ ԽՍՀՄ-ում նման ինքնաթիռի ստեղծման պրակտիկա չկար։ Պարզ էր մի բան. ինչքան մեծ էին ինքնաթիռի չափսերը, այնքան ամուր էր պետք այն կառուցել։

Այստեղ կրկին փայլեց հայ կնոջ միտքը։ Կարելի է միայն պատկերացնել, թե ինչպիսի ամրությամբ էր օժտված այն ինքնաթիռի թևերը, որը տանում էր տասնհինգ տոննա վառելանյութ, ուներ 250 տոննա բեռնատարողություն և մոտավորապես 25 մետր երկարություն։ Իսկ այդ 25 մետրի մեջտեղում տեղակայված էին երկու հսկա  շարժիչներ՝ օժտված  15000 ձիաուժով։

Այս ամենն ուղղակի ցնցող էր։ Առանց չափազանցության կարելի է ասել, որ Ան-22 Անթեյ-ի ծնունդը ստեղծագործական սխրանք էր։ Կառավարության արձագանքն  իրեն երկար չսպասեցրեց։ Շահխաթունին արժանացավ լենինյան մրցանակի, և, կարելի է ասել, որ հայտնի Սքանկ Ուորքս-ը  տարավ առաջին պարտությունը։ Սակայն այդ մրցավազքն ունեցավ նաև հետագա ընթացք։

Դեռ 1960-ական թվականների սկզբներին ԱՄն-ում ստեղծվել էին բավականին խնայող տուրբոռեակտիվ շարժիչներ, որոնց շնորհիվ 1963թ-ին, Ջոնսոնի ղեկավարությամբ ստեղծվեց Ց-141 հիանալի բեռնատար ինքնաթիռը։ Այս ինքնաթիռի ամենակարևոր առավելությունը նրա թռիչքի հեռավորությունն էր, որը գերազանցում էր 10000 կմ-ը, ինչը զարմանալի էր նման շարժիչ ունեցող մեքենաների համար։ Այդ հատկանիշի շնորհիվ նման ինքնաթիռն իր բեռը կարող էր տեղ հասցնել մոտ երկու անգամ ավելի շուտ։ Այս հիանալի մեքենան ստեղծվել էր Ան-22-ի հետ նույն ժամանակահատվածում, սակայն պետք է ասել, որ ընդհանուր արժեքայնության և արդյունավետության տեսանկյունից այն, ի սկզբանե, զիջում էր Անթեյին։ Ինչևիցե, ժամանակն էր մտածել նման քայլին համարժեք պատասխան տալու մասին։ Պտուտակավոր շարժիչներն օր օրի դառնում էին ոչ արդիական։ Բացի այն, որ Ց-141-ը, իր արտադրման սկզբից ևեթ պարտված էր, այն նաև չէր կարող տեղափոխել միջին չափսի ամերիկյան տանկ կամ դրան համարժեք այլ սպառազինություն։ Սա կարևոր չափանիշ էր համարվում ռազմավարական բեռնատարի համար։ Իսկ այդ պատճառով Ց-141-ը վերածվում էր մարտավարական բեռնատարի։ Լարված աշխատանքները բերեցին նրան, որ 1968թ-ին Սքանկ Ուորքս-ը Ռոբերտ Օրմսբիի անմիջական ղեկավարությամբ, ստեղծեց աշխարհում ամենամեծ՝ Ց-5Գելեքսի բեռնատար ինքնաթիռը։ Ամերիկյան հսկան ուներ 370 տոննայից ավելի առավելագույն թռիչքային քաշ և կարող էր բարձրացնել մինչև 120 տոննա բեռ։ Նոր հսկան իր հետ բերեց նոր ռեկորդներ։ Գելեքսի-ի ստեղծումն Ան-22-ի նման ռազմավարական խնդիր էր երկրի համար։ Նման խնդրի առաջ էին կանգնած նաև ԽՍՀՄ-ում։ Այդ աշխատանքները կրկին վարում էր Անտոնովի ԿԲ-ն։ Մարտավարական ինքնաթիռի ամերիկյան համարժեքը ԽՍՀՄ-ում ստեղծվեց 1971թ-ին՝ Իլյուշինի անվան ԿԲ-ում։ Դա մեզ բոլորիս հայտնի Իլ-76-ն է, որի մասին այստեղ չենք նշի։

Իսկ ռազմավարական բեռնատարի ստեղծման աշխատանքներն ավարտվեցին 1982թ. դեկտեմբերի 21-ին՝ փորձնական մեքենայի առաջին թռիչքով։ Նոր հրեշը, որն ուներ 405 տոննա թռիչքային առավելագույն քաշ, կարող էր թռչել մինչև 17000 կմ։ Մինչև 1985թ-ն Ան-124 Ռուսլան-ը  սահմանեց 21 համաշխարհային ռեկորդ, որից մեկն առավելագույն բեռնվածության համար էր՝ 171 տոննա։ Առաջադրված խնդիրը կատարվել էր փայլուն կերպով։ Այս յուրօրինակ մրցավազքի նման գեղեցիկ նկարագրումը ընթերցողին կարող է թույլ տա կարծել, որ այս թվերը հնարավոր էր տարեցտարի բազմապատկել` ստեղծելով ավելի ու ավելի մեծ ինքնաթիռներ։ Սակայն դժվար է պատկերացնել մտավոր աշխատանքի այն մակարդակը, որն իրականացնում էր ամրագետը` ստեղծելով նման հրեշներ։ Ան-124-ի մեկ թևի երկարությունը կազմում էր ավելի քան 33 մետր։ Այն բաղկացած էր հազարավոր մասնիկներից, որոնք միմյանց հետ միանում էին նույնքան դետալներով։ Դրանցից յուրաքանչյուրը պահանջում էր ամրության իր անհատական հաշվարկները, որը վերջում անպայման պետք է համապատասխաներ ինքնաթիռի ստեղծման ընդհանուր պահանջներին։ Ան-124-ը  մտքի տիտանական առաջադիմություն էր։ Մինչ օրս այն բեռնատար խմբաքանակային ամենամեծ ինքնաթիռն է աշխարհում։ Ավելին, սրա հիման վրա է ստեղծվել աշխարհի ամենամեծ ինքնաթիռը` 600 տոննա թռիչքային քաշ ունեցող Ան-225-ը։  Ռուսլան-ն ունի առջևի և հետևի բեռնադռներ։ 

Հնարավոր չէ այս մի քանի էջով կամ տողով նկարագրել այն նորարարական և ինժեներական ստեղծագործ աշխատանքը, որի արդյունքում ծնվել է Ան-124-ը։

Ահա՛ թե ով է Ե.Շահխաթունին, ահա՛ նրա կողմից կատարված բազմամյա աշխատանքի ոչ լիարժեք պատկերը։ Իրականում նա ստեղծել է ավելի շատ ինքնաթիռներ և ոչ միայն ինքնաթիռներ. Նա կերտել է պետության մի ամբողջ պատմություն։

Այժմ նա 94 տարեկան է, ապրում  է Կիևում, խորհուրդներ է տալիս իր երիտասարդ աղջկան, որը նույնպես կյանքը կապել է ավիացիայի հետ։

Ահա նորից Ե. Շահխաթունին՝ կոնստրուկտորը, մարդը, կինը, Հայը։

                                                                                                                         Արծրուն Հովհաննիսյան